อนิจฺจสญฺญิโนติ หุตฺวา อภาวโต อุทยพฺพยวนฺตโต ปภงฺคุโต ตาวกาลิกโต นิจฺจปฺปฏิกฺเขปโต จ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ (ธ. ป. 277; จูฬนิ. เหมกมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส 56) ปวตฺตอนิจฺจานุปสฺสนาวเสน อนิจฺจสญฺญิโนฯ อนตฺตสญฺญา สณฺฐาตีติ อสารกโต อวสวตฺตนโต ปรโต ริตฺตโต ตุจฺฉโต สุญฺญโต จ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ (ธ. ป. 279; จูฬนิ. เหมกมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส 56) เอวํ ปวตฺตอนตฺตานุปสฺสนาสงฺขาตา อนตฺตสญฺญา จิตฺเต สณฺฐหติ อติทฬฺหํ ปติฏฺฐหติฯ อนิจฺจลกฺขเณ หิ ทิฏฺเฐ อนตฺตลกฺขณํ ทิฏฺฐเมว โหติฯ ตีสุ ลกฺขเณสุ หิ เอกสฺมิํ ทิฏฺเฐ อิตรทฺวยํ ทิฏฺฐเมว โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อนิจฺจสญฺญิโน, เมฆิย, อนตฺตสญฺญา สณฺฐาตี’’ติฯ อนตฺตลกฺขเณ สุทิฏฺเฐ ‘‘อสฺมี’’ติ อุปฺปชฺชนกมาโน สุปฺปชโหว โหตีติ อาห ‘‘อนตฺตสญฺญี อสฺมิมานสมุคฺฆาตํ ปาปุณาตี’’ติฯ ทิฏฺเฐว ธมฺเม นิพฺพานนฺติ ทิฏฺเฐว ธมฺเม อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว อปจฺจยปรินิพฺพานํ ปาปุณาติฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปน อสุภาทิภาวนานโย วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ

เมฆิยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4-5. นนฺทกสุตฺตาทิวณฺณนา

[4-5] จตุตฺเถ อาคมยมาโนติ โอโลกยมาโน, พุทฺโธ สหสา อปวิสิตฺวา ยาว สา กถา นิฏฺฐาติ, ตาว อฏฺฐาสีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อิทมโวจาติ อิทํ กถาวสานํ อุทิกฺขมาโน’’ติฯ อนิจฺจทุกฺขาทิวเสน สพฺพธมฺมสนฺตีรณํ อธิปญฺญาวิปสฺสนาติ อาห ‘‘สงฺขารปริคฺคหวิปสฺสนาญาณสฺสา’’ติฯ มานสนฺติ ราโคปิ จิตฺตมฺปิ อรหตฺตมฺปิฯ ‘‘อนฺตลิกฺขจโร ปาโส, ยฺวายํ จรติ มานโส’’ติ (สํ. นิ. 1.151; มหาว. 33) เอตฺถ ราโค มานสํฯ ‘‘จิตฺตํ มโน มานส’’นฺติ (ธ. ส. 6) เอตฺถ จิตฺตํฯ ‘‘อปฺปตฺตมานโส เสโข, กาลํ กยิรา ชเน สุตา’’ติ (สํ. นิ. 1.159) เอตฺถ อรหตฺตํฯ อิธาปิ อรหตฺตเมว อธิปฺเปตํฯ เตนาห ‘‘อปฺปตฺตมานสาติ อปฺปตฺตอรหตฺตา’’ติฯ อปฺปตฺตํ มานสํ อรหตฺตํ เอเตหีติ อปฺปตฺตมานสาฯ อิทานิ จิตฺตปริยายเมว มานสสทฺทํ สนฺธายาห ‘‘อรหตฺตํ วา’’ติอาทิฯ ปญฺจมํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

นนฺทกสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. เสวนาสุตฺตวณฺณนา

[6] ฉฏฺเฐ ชีวิตสมฺภาราติ ชีวิตปฺปวตฺติยา สมฺภารา ปจฺจยาฯ สมุทาเนตพฺพาติ สมฺมา ญาเยน อนวชฺชอุญฺฉาจริยาทินา อุทฺธมุทฺธมาเนตพฺพา ปาปุณิตพฺพาฯ เต ปน สมุทานิตา สมาหตา นาม โหนฺตีติ อาห ‘‘สมาหริตพฺพา’’ติฯ ทุกฺเขน อุปฺปชฺชนฺตีติ สุลภุปฺปาทา น โหนฺติฯ เอเตน โคจรอสปฺปายาทิภาวํ ทสฺเสติฯ รตฺติภาคํ วา ทิวสภาคํ วาติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘รตฺติโกฏฺฐาเส วา ทิวสโกฏฺฐาเส วา’’ติฯ รตฺติํเยว ปกฺกมิตพฺพํ สมณธมฺมสฺส ตตฺถ อนิปฺผชฺชนโตฯ สงฺขาปีติ ‘‘ยทตฺถมหํ ปพฺพชิโต, น เมตํ อิธ นิปฺผชฺชติ, จีวราทิ ปน สมุทาคจฺฉติ, นาหํ ตทตฺถํ ปพฺพชิโต, กิํ เม อิธ วาเสนา’’ติ ปฏิสงฺขายปิฯ เตนาห ‘‘สามญฺญตฺถสฺส ภาวนาปาริปูริอคมนํ ชานิตฺวา’’ติฯ อนนฺตรวาเร สงฺขาปีติ สมณธมฺมสฺส นิปฺผชฺชนภาวํ ชานิตฺวาฯ โส ปุคฺคโล อนาปุจฺฉา ปกฺกมิตพฺพํ, นานุพนฺธิตพฺโพติ ‘‘โส ปุคฺคโล’’ติ ปทสฺส ‘‘นานุพนฺธิตพฺโพ’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ ยสฺส เยน หิ สมฺพนฺโธ, ทูรฏฺเฐนปิ โส ภวติฯ ตํ ปุคฺคลนฺติ โส ปุคฺคโลติ ปจฺจตฺตวจนํ อุปโยควเสน ปริณาเมตฺวา ตํ ปุคฺคลํ อนาปุจฺฉา ปกฺกมิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ อตฺถวเสน หิ วิภตฺติปริณาโมติฯ อาปุจฺฉา ปกฺกมิตพฺพนฺติ จ กตญฺญุกตเวทิตาย นิโยชนํฯ เอวรูโปติ ยํ นิสฺสาย ภิกฺขุโน คุเณหิ วุทฺธิเยว ปาฏิกงฺขา, ปจฺจเยหิ น ปริสฺสโย, เอวรูโป ทณฺฑกมฺมาทีหิ นิคฺคณฺหาติ เจปิ, น ปริจฺจชิตพฺโพติ ทสฺเสติ ‘‘สเจปี’’ติอาทินาฯ

เสวนาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ